Dzisiejszy wpis zostanie poświęcony instytucji zachowku. Wiele osób zastanawia się, czym jest zachowek lub komu ono przysługuje? Postaram się przybliżyć przedmiotową kwestie.
Zachowek jest instytucją starą, stworzoną w celu ochrony interesów najbliższej rodziny spadkodawcy. Zachowek częściowo ogranicza swobodę spadkodawcy do rozporządzania własnym majątkiem na wypadek śmierci, chroniąc najbliższych spadkodawcy przed nieodwracalnymi skutkami jego decyzji.
Osoby uprawnione do otrzymania zachowku
Po naszej śmierci krąg potencjalnych spadkobierców ustawowych jest stosunkowo szeroki, i w różnej kolejności, zależnej od stopnia pokrewieństwa obejmuje wielu członków rodziny spadkodawcy. Polski ustawodawca zawęża krąg uprawnionych do zachowku wyłącznie do osób, które łączy ze spadkodawcą wyjątkowo bliska więź rodzinna. W myśl przepisów Kodeksu Cywilnego do zachowku uprawnieni są: zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy, o ile byliby oni powołani do spadku z ustawy (np. w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie dzieci).
Przesłanki zachowku
W polskim prawie, roszczenie z tytułu zachowku powstaje w sytuacji, gdy osoby uprawnione do spadkobrania zostają przez spadkodawcę pominięte. Najczęściej owo pominięcie będzie polegało na nieuwzględnieniu osób uprawnionych w testamencie, ale polskie prawo uwzględnia też inne formy zabezpieczenia spadkobierców ustawowych niż powołanie do spadku (np. darowizny za życia lub zapisy testamentowe). Innymi słowy, osoba na rzecz, której spadkodawca za życia dokonał darowizny (mieszkania, samochodu, pieniędzy, udziałów w przedsiębiorstwie), której wysokość była porównywalna z ewentualnym zachowkiem, nie jest już uprawniona do jego dochodzenia. Należy zauważyć, iż w/w wymienione zapisy testamentowe lub darowizny podlegające odliczeniu od zachowku mogą być poczynione nie tylko na rzecz bezpośredniego uprawnionego wstępnego spadkodawcy, ale również zstępnego tegoż zstępnego, np. gdy uprawnionym do otrzymania zachowku byłby syn spadkodawcy mający potomstwo. Od zachowku były „odliczane” darowizny i zapisy poczynione przez spadkodawcę na rzecz dzieci uprawnionego do zachowku.
Wysokość zachowku mogą także umniejszać poniesione przez spadkodawcę koszty utrzymania lub wykształcenia uprawnionego zstępnego, o ile będą one przekraczać zwyczajową miarę przyjętą w danym środowisku. Oznacza to, iż jeśli w danej rodzinie nie było tradycji finansowania potomkom studiów, a mimo tego rodzice pokryli jednemu ze swych dzieci koszty prywatnej szkoły medycznej to teoretycznie poniesione wydatki mogą być odliczone od zachowku. Jeśli jednak spadkodawca wszystkim swym dzieciom pokrył koszty edukacji to nie ma powodów, aby stosować podobne odliczenia.
Wysokość zachowku
Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej, wysokością odpowiadającej wartości połowy lub dwóch trzecich udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym.
Na substrat zachowku składa się „czysta” wartość spadku. Czystą wartość spadku ustala się, odejmując od aktywów spadkowych wartość długów spadkowych. Dokonując tej operacji, nie uwzględnia się jednak zapisów zwykłych i poleceń.
Wartość spadku dla celów ustalenia zachowku oblicza się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku.
Przykład:
Uprawnionymi do ustawowego dziedziczenia po zmarłym ojcu była tylko dwójka jego synów Piotr i Paweł. Majątek zmarłego ojca obejmował 100 tys. złotych. Ojciec, miał dobre kontakty z synami jednak w testamencie uwzględnił tylko Piotra. W tej sytuacji Paweł ma prawo dochodzić od Piotra połowy tego co należało by mu się przy dziedziczeniu testamentowym tj. jednej czwartej majątku zmarłego czyli 25 tys. złotych.
Ustawodawca przyznaje większe prawo do zachowku spadkobiercą, którzy są małoletni lub niezdolni do pracy. W/w spadkobiercą przysługuje zachowek odpowiadający wartości dwóch trzecich udziału spadkowego który przypadłby im w dziedziczeniu testamentowym. Wracając do przywołanego przykładu, gdyby Paweł był małoletni miałby prawo dochodzić 33 tys. złotych (2/3 z kwoty należnych mu przy dziedziczeniu z ustawy 50 tys. złotych). Do zapłaty zachowku będą zobowiązani spadkobiercy testamentowi zmarłego. Jednak, jeśli spadkobiercy testamentowi sami są uprawnieni do zachowku, ich odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej ich własny zachowek.
Przedawnienie
Roszczenia z tytułu zachowku, ulegają przedawnieniu w terminie 5 lat od daty ogłoszenia testamentu.
Data, od której zaczyna biec przedawnienie to data otwarcia i ogłoszenia testamentu umieszona na nim zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego lub data umieszczona w protokole otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządzonym przez dokonującego tego notariusza.
