W dzisiejszej erze mediów społecznościowych takich jak Facebook, Instagram, czy Twitter zauważalna jest postępująca moda na rozpowszechnianie swojego wizerunku w Internecie, bardzo często w celu budowania swoistego rodzaju marki bazując na udostępnianych w sieci zdjęciach i filmach. Użytkownicy wrzucając takie materiały do sieci przedstawiają nie tylko wizerunek samego siebie, ale również osób trzecich. Coraz częściej jednak nie zdajemy sobie sprawy z konsekwencji jakie dane zdjęcie czy film, który udostępniamy, może wywołać na gruncie prawnym.
Czym jest wizerunek i jak możemy zdefiniować jego rozpowszechnianie?
W obowiązujących aktach prawnych nie znajdziemy normatywnej definicji wizerunku. Co prawda w Kodeksie Cywilnym wskazuje się, iż wizerunek jest jednym z dóbr osobistych przysługujących każdemu człowiekowi (art.23 KC) zaś jego ochrona unormowana jest w prawie autorskim (m.in. art. 81 PrAut), ale żaden z powyższych aktów nie definiuje tego pojęcia. Tego zadania podjęła się doktryna. Według M. Poźniak – Niedzielskiej i J. Szczotki, wizerunkiem nazywamy dostrzegalne, fizyczne cechy człowieka tworzące jego wygląd i umożliwiające jego identyfikację. Te cechy charakterystyczne mają być utrwalone, na przykład w formie, szkicu, obrazu czy najczęściej fotografii, tak aby można je było rozpowszechnić.
Wizerunek mogą posiadać wyłączenie osoby fizyczne. Osoby prawne czy zwierzęta nie mogą być przedmiotem praw dot. wizerunku, tak samo jak nie istnieje tzw. wizerunek zbiorowy grupy osób – tutaj zawsze mamy do czynienia z wieloma wizerunkami pojedynczych osób.
Zapoznanie się z wizerunkiem danej osoby poprzez udostępnienie go nieokreślonej, nieograniczonej publiczności nazywamy rozpowszechnieniem.
Kiedy możemy udostępnić wizerunek osoby trzeciej?
Rozpowszechnienie wizerunku osoby trzeciej wymaga jej zgody. Zgoda ta może być wyrażona w dowolnej formie, jednakże nie może budzić wątpliwości, co do faktu jej udzielenia oraz zakresu. W praktyce, w celu zachowania transparentności, zawierane są umowy o rozpowszechnianie (i/lub wykorzystanie) wizerunku, czy też proste oświadczenia o wyrażeniu zgody na rozpowszechnianie (i/lub wykorzystanie) wizerunku. Pamiętajmy, aby świadomie wskazać w jakim zakresie (przedmiotowym – co?, podmiotowym – komu?, czasowym – na jak długo?) udzielamy zgody na używanie naszego wizerunku, czy zgadzamy się tylko na jego rozpowszechnianie, czy także na jego wykorzystanie, np. w celach komercyjnych.
W sprawach o bardziej skomplikowanym podłożu merytorycznym, np. przy podjęciu decyzji o współpracy z agencją czy firmą modelingową, wydawniczą czy fotograficzną nie wahaj się zapytać o opinię profesjonalnego pełnomocnika – pomoże ci uchronić twój wizerunek przed niechcianym rozpowszechnieniem czy jego wykorzystaniem.
Kiedy ustawowa zgoda nie jest wymagana?
Zgodnie z art. 81 Prawa autorskiego:
- Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.
- Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:
1) osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
Czy możemy użyć wizerunku osoby portretowanej za umówioną zapłatą w dowolnym celu?
Co prawda, ust. 1 powyższego artykułu wskazuje na brak obowiązku uzyskania wyraźnej zgody od osoby portretowanej na rozpowszechnianie jej wizerunku, która z tego tytułu otrzymała umówioną zapłatę. W przedstawionej sytuacji zgoda ta jest domniemana i wyraża się w przyjęciu umówionej zapłaty.
Jednakże, ze względu na tylko domniemaną zgodę, nie mamy gwarancji ochrony przed roszczeniem osoby portretowanej o naruszenie jej dóbr osobistych. Może bowiem wystąpić sytuacja, w której po ustaleniu i przyjęciu zapłaty wykorzystamy wizerunek naruszając dobra osobiste osoby portretowanej, która nie wyraziła zgody na określone wykorzystanie swojego wizerunku. Tak uznał również Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 20 czerwca 2002 roku, sygn. I ACa 1358/01.
Kiedy nie będzie konieczne występowanie o zgodę osoby powszechnie znanej?
Do osób powszechnie znanych można zaliczyć takie osoby, które wprost lub w sposób dorozumiany godzą się na podawanie do publicznej wiadomości wiedzy o swoim życiu, w tym także osoby prowadzące działalność gospodarczą lub społeczną. Są to zatem osoby, które uczestniczą w życiu publicznym (tak w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2009 r. sygn. I CSK 465/08).
Ustawodawca jednak wyraźnie rozdziela sferę życia publicznego i prywatnego. Nawet osoby publiczne bowiem mają prawo do prywatności. Dlatego też możemy legalnie rozpowszechniać wizerunek polityka w związku z prowadzoną przez niego kampanią wyborczą, natomiast naruszeniem jego prawa do wizerunku będzie rozpowszechnienie zdjęć przedstawiające go podczas zabawy z dziećmi.
Czy zdjęcie przedstawiające zgromadzenie wielu osób będzie naruszało ich prawo do wizerunku?
Zgody nie będzie wymagało rozpowszechnianie wizerunku osoby czy osób będących częścią większej całości, na przykład w postaci zgromadzenia, krajobrazu czy publicznej imprezy.
Ustawodawca przesądza tutaj o szczególnych funkcjach informacyjnych, dokumentacyjnych czy sprawozdawczych w przypadku utrwalania wizerunku wielu osób na szczególnych wydarzeniach takich jak zgromadzenia osób, koncerty, wydarzenia kulturalne itp. Utrwalenie wizerunku danych osób ma charakter incydentalny, akcesoryjny, nie przesądza o całości utworu, np. fotografii – to znaczy, że przy wycięciu takiej osoby ze zdjęcia jego treść, przekaz pozostaje niezmienny.
Sprzeczne z prawem natomiast będzie rozpowszechnianie wizerunku osoby na wycinku całości (przykładowo poprzez skadrowanie zdjęcia), jeżeli osoba przedstawiona na nim nie wyraziła na to zgody.
Co robić gdy Twój wizerunek został rozpowszechniony bez Twojej zgody?
Ustawodawca daje nam dwa rodzaje instrumentów ochrony prawnej:
– po pierwsze na gruncie ustawy o prawie autorskim możesz:
- żądać zaniechania działania – oznacza to, że jesteś uprawniony do żądania zaprzestania rozpowszechniania Twojego wizerunku. Jeżeli udostępniono Twoje zdjęcie na portalu społecznościowym masz prawo żądać jego usunięcia.
- żądać usunięcia skutków naruszenia – jeśli w skutek naruszenia powstały dalsze negatywne następstwa możesz domagać się ich usunięcia, w szczególności dotyczy to złożenia przez naruszającego oświadczenia o określonej treści i formie, np. publicznie umieszczenie tekstu przeprosin.
- domagać się naprawienia wyrządzonej szkody – poprzez wybór:
- albo na zasadach ogólnych;
- albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu (wizerunku)*.
*Art. 79 pkt 3 lit. b Prawa autorskiego wskazany powyżej, został uznany za niezgodny z Konstytucją w części, która wskazuje na dochodzenie trzykrotności stosownego wynagrodzenia w przypadku zawinionego naruszenia prawa, wobec czego stosuje się tylko dwukrotność bez przesłanki zawinienia.
Naprawienie wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych – co to oznacza?
Zgodnie z zasadami wskazanymi w Kodeksie Cywilnym, w przypadku ubiegania się o odszkodowanie pojawia się obowiązek wykazania elementów odpowiedzialności za czyn niedozwolony. Oznacza to, że dochodzenie odszkodowania na tych zasadach będzie wymagało wykazania szkody oraz jej wysokości, winy i związku przyczynowego.
Warto przy tym dodać, że ciężar dowodu wskazanych elementów spoczywa na osobie wywodzącej z naruszenia skutki prawne, czyli na osobie, której wizerunek naruszono.
Dokładne wykazanie wysokości szkody, na którą składają się uszczerbek w majątku uprawnionego, jak i utracone przez niego korzyści, zazwyczaj są trudne do udowodnienia przed sądem, ze względu na zróżnicowany charakter praw autorskich, w tym prawa do ochrony wizerunku. W związku z tym, ustawodawca przewiduje odstępstwo od ogólnych zasad wynagradzania szkody.
Ustalanie wielkości szkody na podstawie tzw. opłaty licencyjnej lub stosownego wynagrodzenia
Ustawodawca przewidział, że ustalenie dokładnej kwoty roszczenia odszkodowawczego może nieść istotne trudności. Dlatego uprawniony, w przypadku naruszenia prawa nie zawsze musi wykazywać zmiany w swoim stanie majątkowym, w szczególności doznanych uszczerbków. W drugim wariancie, wystarczające jest, że odwoła się do zaistnienia naruszenia i możliwego zysku, który na skutek tego naruszenia utracił.
Wobec powyższego, uprawniony stosuje obiektywne kryteria ustalenia wysokości odszkodowania polegające na zastosowaniu mierników, którymi mogą być np. średnia wartość rynkowa naruszonego prawa lub wartość innych podobnych praw. Wysokość danej szkody jest ustalana w oderwaniu od jej faktycznej wysokości, której się po prostu nie bada.
Jaki sposób obliczania szkody jest najodpowiedniejszy w Twoim przypadku?
Po analizie obu sposobów widzimy, że wybór najodpowiedniejszego sposobu obliczenia szkody zależy od kilku czynników.
Jeżeli faktyczna szkoda (wariant 1) jest wysoka, tzn. istnieje duża, realna różnica pomiędzy wysokością Twojego majątku (np. wartością twojego prawa do wizerunku) przed naruszeniem, a po jego dokonaniu, rozsądnie jest wybrać opcję pierwszą. Jeżeli zdołasz udowodnić wartość szkody, Twoje odszkodowanie może przewyższać swoją wysokością sumę „dwukrotności stosownego wynagrodzenia” wskazaną w wariancie drugim. Rozwiązanie to zdaje się być dobre dla uprawnionego, którego wartość prawa do wizerunku jest łatwa do oszacowania.
Jeżeli natomiast, wartość poniesionej przez Ciebie szkody (różnicy w majątku) jest niewielka, czy też obawiasz się, iż Twoje oszacowanie może zostać zakwestionowane przez zarówno naruszającego, jak i sąd, bezpieczniejszą drogą wydaje się być wybór drugiego wariantu, tj. obliczenie szkody według dwukrotnego stosownego wynagrodzenia.
– po drugie na gruncie Kodeksu Cywilnego w związku z ochroną dóbr osobistych (art.24 KC):
- również możesz dochodzić zaniechania działania oraz usunięcia skutków jego naruszenia;
- dochodzić odszkodowania;
- dochodzić zadośćuczynienia za krzywdę.
Jednakże w przypadku powoływania się na art. 24 Kodeksu Cywilnego niezbędne jest wykazanie przesłanek: naruszenia dobra osobistego oraz bezprawności działania sprawcy.
Ciężar dowodu ciąży na naruszającym – to on będzie musiał udowodnić, w przypadku faktycznego naruszenia czyjegoś dobra osobistego w postaci wizerunku, iż jego naruszenie nie było bezprawne. Takim dowodem w sprawie może być pisemna zgoda uprawnionego.
“W procesie o ochronę dóbr osobistych, pozwany ma obowiązek wykazać, że jego działanie nie było bezprawne. Bezprawność działania, zgodnie z powołanym wyżej art. 81 ust. 1 Prawa autorskiego wyłącza zgoda uprawnionego. Istnienia zgody uprawnionego ani jej zakresu nie domniemywa się. Pozwany ma obowiązek wykazać, że uzyskał zgodę uprawnionego na rozpowszechnianie jego wizerunku w oznaczonych warunkach.” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 kwietnia 2000 r., I ACa 1455/99.
Podsumowanie
Jak widać, prawo do wizerunku jest szczelnie chronione przez przepisy Kodeksu Cywilnego jak i Prawa autorskiego oferując szeroki wachlarz działań w celu ochrony przed naruszeniami. Warto wskazać, iż coraz częściej podejmowane jest polubowne rozwiązanie sporu, co generuje niższe koszty, a jeśli jest przeprowadzone zwięźle, również zaoszczędza czas stron. Przed podjęciem jakichkolwiek działań, nie stroń od skierowania pytania do profesjonalisty, który wskaże jakie kroki podjąć, aby odnieść sukces w Twojej sprawie.
Weronika Dąbrowska